Ο Σύντροφος Βολκονόγκοφ Απέδρασε

Μια ταινία χρηματοδοτημένη εν μέρει από το ρωσικό κράτος και πραγματευόμενη θέματα έμπρακτα ντεμοντέ στην σημερινή Δύση, είναι διπλά περίπλοκη. Ως προς το πρώτο εκτίθεται η λογική απαγορεύσεων «οτιδήποτε ρωσικού», λογική πηγάζουσα από μια παράξενη τάση συμμόρφωσης έναντι μιας χώρας που ενώ σαφώς είναι η άμεσα ένοχη στον τρέχοντα ευρωπαϊκό πόλεμο, δεν είναι ασφαλώς το μόνο που την περιγράφει ή την συνοψίζει. Ταυτόχρονα εγείρεται και η έντιμη απορία για το κατά πόσον η σημερινή ανώτατη ρωσική αρχή είδε και αντελήφθη τον Λόγο και τις ροπές που κουβαλά η ταινία του ζεύγους (και στη ζωή) των Νατάσα Μερκουλόβα και Αλεξέι Τσούποφ. Ο υπογράφων αγνοεί και το θέμα δεν άπτεται της αρμοδιότητας αυτής της κριτικής.

Ως προς το δεύτερο, καθότι και κριτικά ευνοϊκότερο, μπορεί κανείς να πει περισσότερα. Διότι είναι ομολογουμένως εντυπωσιακό, και ως φιλοδοξία και ως πραγμάτωση, το ότι οι δημιουργοί σχεδίασαν μια ταινία πάνω στην απολυταρχική βαρβαρότητα του Κράτους, καθώς και στην «ιστορία που επαναλαμβάνεται», ενώ δεν δείλιασαν διόλου να συνθέσουν μια κατά βάθος πολύ πιο εσωστρεφή δημιουργία πάνω στην βασική ηθική παράμετρο που ο Xριστιανισμός θέτει στον ρωσικό χαρακτήρα. Απότοκο αυτού είναι ένα έργο που στο ένα χέρι κρατά την πιο σκληρή πλευρά του σταλινικού σοσιαλιστικού εγχειρήματος (οι εκκαθαρίσεις του ’36-’38) και στο άλλο την σχιζοφρενική επίπτωση της εφαρμογής του εγχειρήματος αυτού στον χριστιανικό ψυχισμό ενός γιγάντιου έθνους. Η αναλογία με το σήμερα μόνο δυναμώνει την ταινία.

Χαρακτηριστική σύνοψη της αντιδιαστολής αποτελεί (και) ένα τραγούδι που δονεί την ταινία. Όχι όποιο κι όποιο, αλλά το σοσιαλιστικά (και μελωδικά) μνημειώδες «Polyushko-polye», ένα άσμα ηρωϊκό και αίσιο, ένα ιστορικό σύμβολο του ρωσικού αγώνα απέναντι στους εχθρούς της πατρίδας. Στην περίοδο των εκκαθαρίσεων βέβαια, που αποτελεί τον κορμό της ταινίας, οι εχθροί της πατρίδας είναι οι μόλις προηγούμενα υπερασπιστές της. Είναι εκείνοι που στο πνεύμα της παράνοιας ενός εξουσιαστικού πυρετού βαφτίστηκαν ένοχοι προκειμένου ο «στενός κύκλος» (για να θυμηθούμε μια ξεχασμένη, μα άξια και ιστορικά ενδιαφέρουσα, ταινία του Αντρέι Κοντσαλόφσκι από το 1991) να αισθανθεί ανετότερα στην εξάσκηση των κυβερνητικών σχεδίων του.

Με μοτίβο την μουσική και τους στίχους του τραγουδιού αυτού λοιπόν, η ταινία βρίσκει στην τραγική ειρωνεία το δραματικό σχίσμα της. Ανάμεσα στην με κάθε τρόπο υπεράσπιση της «πατρίδας» από τον θεωρούμενο εσωτερικό εχθρό και στην με έναν ενιαίο, αντιδιαλεκτικά υλιστικό και βαρβαρικό τρόπο απομάκρυνση από την ψυχική ιδιαιτερότητα μιας χώρας που κουβαλά βαθιά μέσα της έντονο χριστιανικό πνεύμα. Το οποίο, προς αποφυγή όποιας παρεξηγήσεως, δεν καθρεφτίζεται εδώ μέσα από κάποια εκκλησιαστική ενσάρκωση, δεν είναι δηλαδή «υλιστική» και αυτή με τον τρόπο της. Αντίθετα, αποκαλύπτεται οραματικά, εσωτερικά, μέσω του (κάπως απλοϊκού) δραματουργικού μηχανισμού ενός (σαν) σαιξπηρικού φαντάσματος που προτρέπει σε δράση.

Εύκολα προβλέπει κανείς κριτικές εναντιώσεις στο έργο, αφού τόσο η έντονη χριστιανικότητα όσο και οι σποραδικά εμφανιζόμενες ιδεολογικά αντίρροπες αναγνώσεις τις Ιστορίας, είναι δυναμικοί λόγοι αντεγκλήσεων. Αν για παράδειγμα ο χριστιανός Αντρέι Ταρκόφσκι γλιτώνει (ακόμα) τέτοιου είδους επικρίσεις είναι γιατί μένει τόσο αποφασιστικά απόμακρος από την (μικρο)πολιτική, περιηγούμενος τόσο περήφανα (και τόσο αισθητικά ύψιστα) την ποιητική των μεταφυσικών του μονοπατιών. Εδώ τέτοιο σωσίβιο δεν υπάρχει. Η ταινία είναι επιδεικτικά ειρωνική των απολυταρχικών τρόπων και των καταδικαστικών τους αδιεξόδων και άλλο τόσο ανοιχτά χριστιανική στον Λόγο και τις εικόνες της. Όντως, για αυτόν τον θεατή, αν κάτι της στερεί το μεγαλείο είναι ότι πατά κάπως βαριά στα πιστεύω της – βαρύτερα ίσως απ’ όσο θα έπρεπε ώστε να αναδυθούν κάποια αρώματα ομολογουμένως σπάνια.

Ένα από αυτά έρχεται προς το τέλος, στην επιφοίτηση του ήρωα (ένας ρωμαλέος, μεγάλης σχολής, Γιούρι Μπορίσοφ), σε μια ολική αναστροφή της εικαστικής της Πιετά (του Μικελάντζελο και όχι μόνο), που αναλαμβάνει έξοχα το βάρος μιας αποκάλυψης: Ως την σκηνή αυτή, ο Λοχαγός Βολκονόγκοφ δεν είναι παρά ένα τρομαγμένο στρατιωτάκι που θέλει να σώσει το τομάρι του, ακριβώς όπως ένας υπηρέτης του Στάλιν τη ζωή του κάνοντας την «καλή» πράξη μιας εκκαθάρισης – η, επίσης διόλου λεπτή, σκηνή του «Σφαίρα» είναι ένας εφιάλτης που στρίβει το στομάχι. Η μετάβαση στον άλλον τρόπο εννόησης του πλησίον, είναι η μετάβαση από τούτον τον κόσμο στο υπερπέραν μιας μεταφυσικής.

Δεν είναι λίγες οι ταινίες στις οποίες ανατρέχει κανείς για να βρει την καταγραφή της βαρβαρότητας από άνθρωπο σε άνθρωπο – συχνότερα είναι οι αντι-πολεμικές. Άλλος θα θυμηθεί αγγλοσαξονικές στιγμές («Σταυροί στο Μέτωπο», «Λεπτή Κόκκινη Γραμμή», ενδεικτικά), άλλος θα θυμηθεί αναπόφευκτα το «Έλα να Δεις» του Κλίμοφ, το οποίο με ιδιαίτερο τρόπο ανακαλεί και το παρόν στο πώς εγγράφεται η απελπισία και η οδύνη σε μια φυσιογνωμία. Στον «Εχθρό εκ των Έσω», με το ευφυές καφκικό του αναποδογύρισμα (ένα Κράτος που κυνηγά έναν πολίτη του για να σωθεί, ένας τέως υπηρέτης του Κράτους που ζητά συγχώρεση από τα θύματά του), έχουμε μία από τις πειστικότερες εξ αυτών. Μείον κάποιες λεπτομέρειες, τις οποίες ενδεχόμενα μια επόμενη θέαση να εξαλείψει κιόλας, ανήκει και στη λέσχη των εκλεκτότερων.