Το βίαιο και ζοφερό περιεχόμενο πολλών ταινιών του έχει δώσει κατά καιρούς σε δημοσιογράφους την εντύπωση ότι ο αυστριακής καταγωγής σκηνοθέτης είναι ένας αυστηρός και σοβαροφανής άνθρωπος, όχι πολύ μακριά από τις νοσηρές θεματικές που προσεγγίζει. Και πράγματι, καθώς τον αντικρίζω συνοφρυωμένο και ντυμένο στα μαύρα, καθισμένο σε μια αναπαυτική πολυθρόνα που έχει την πλάτη της γυρισμένη στο φωτεινό παράθυρο, ετοιμάζομαι να πιστέψω το ίδιο. Καθώς μου απλώνει εγκάρδια την χειραψία του, ωστόσο, και μου απευθύνει ένα γενναιόδωρο χαμόγελο, οι δισταγμοί μου εξανεμίζονται.
Γιος του Γερμανού σκηνοθέτη Φριτς Χάνεκε και της Αυστριακής ηθοποιού Μπέατρις βον Ντέγκενσιλντ, πρώην κριτικός κινηματογράφου και μοντέρ της τηλεόρασης, νυν κάτοικος Βιέννης, πατέρας τεσσάρων παιδιών και παντρεμένος εδώ και δεκαετίες με την ίδια γυναίκα, ο Χάνεκε συντηρεί μια από τις πιο πολυσυζητημένες φιλμογραφίες του ευρωπαϊκού σινεμά, εμπλουτίζοντάς την τακτικά με μια σειρά ταινιών που θέτουν σε διαρκή εξερεύνηση τη σχέση του κοινού με το θέαμα που παρακολουθεί. Ταινίες συγκρουσιακές, οπωσδήποτε δύσκολο να γίνουν αρεστές, παρόλα αυτά ριψοκίνδυνες, ιδεολογικά συναρπαστικές και κόντρα σε οτιδήποτε έχει συνηθίσει (ή επιθυμεί) να βλέπει το σημερινό κοινό στις αίθουσες.
Όπως μου επισημαίνει, όμως, ο Χάνεκε, «πρέπει να αναρωτηθείτε για ποιο ακριβώς ευρύ κοινό μιλάμε στις μέρες μας και ποιο είδος σινεμά απευθύνεται στο κοινό αυτό. Ο μαζικός κινηματογράφος έχει συνηθίσει πλέον να καλοπιάνει τους θεατές με ανώδυνα θεάματα ή με εντελώς εξιδανικευμένες απόψεις περί ζωής, οι οποίες δεν θα μπορούσαν να απέχουν περισσότερο από την πραγματικότητα. Απέναντι σε ένα τέτοιο σινεμά, εγώ απαντώ με την αξίωση να μην στρέφουμε το βλέμμα μακριά από τα πράγματα που μας προκαλούν συχνά αποστροφή ή ανασφάλεια σε αυτό τον κόσμο. Σε τέτοιες απαιτήσεις προσπαθούν να ανταποκριθούν και οι ταινίες που κάνω».
Με την Ζιλιέτ Μπινός στα γυρίσματα του «Κρυμμένος»
Όλες οι ταινίες μου σχετίζονται, πρέπει να ξέρετε, με προσωπικούς μου φόβους
Υπάρχει μια συγκεκριμένη αντίδραση που επιθυμείτε να εισπράττετε από το κοινό των ταινιών σας;
Όχι. Θέλω πολύ απλά οι θεατές να χρησιμοποιούν την αντίληψη και το μυαλό τους, γιατί νομίζω πως έχουν στερηθεί κάτι τέτοιο τελευταία στις σκοτεινές αίθουσες. Θέλω να αναρωτιούνται. Μια ταινία δεν θα έπρεπε να τελειώνει στην οθόνη, θα έπρεπε να βρίσκει κατακλείδα στο μυαλό καθενός θεατή χωριστά. Στις μέρες μας, δυστυχώς, τα περισσότερα φιλμ πασχίζουν να παρέχουν απαντήσεις και εξηγήσεις στο καθετί. Θέλουν το κοινό να εγκαταλείπει την αίθουσα ευχαριστημένο μετά τους τίτλους τέλους και να γυρίζει σπίτι του με όλες του τις απορίες λυμένες. Όταν, όμως, μια ταινία μού προσφέρει απλόχερα όλες τις απαντήσεις, τότε χάνω εύκολα κάθε ενδιαφέρον μου απέναντί της.
Πιστεύετε ότι το σινεμά έχει ηθική υποχρέωση να αποφεύγει τις καθησυχαστικές απαντήσεις;
Ασφαλώς. Μακάρι, όμως, όσα βλέπουμε στις ταινίες να ίσχυαν και στον πραγματικό κόσμο. Μακάρι δηλαδή τα επίμονα υπαρξιακά και κοινωνικά ερωτήματα που μας απασχολούν να μπορούσαν να σβηστούν με μια απλή απάντηση. Επειδή κάτι τέτοιο εννοείται πως δεν συμβαίνει, έτσι κι εμένα μου αρέσει να αναλαμβάνω συνεχώς τον ρόλο αυτού που θέτει τα ερωτήματα, όχι όμως και τις απαντήσεις. Επιθυμώ ο θεατής να βρίσκει μόνος του την λύση. Καθησυχαστικές και εύκολες απαντήσεις αντιλαμβάνεστε, πάντως, πως δεν υπάρχουν. Οι μόνοι άνθρωποι που τις επικαλούνται τακτικά και ισχυρίζονται ότι υφίστανται είναι οι πολιτικοί και οι διαφημιστές. (γέλια)
Πώς μπορούμε να μιλάμε για ηθική στον κινηματογράφο, ωστόσο, από την στιγμή που το φιλμ αποτελεί ένα κατεξοχήν μέσο χειραγώγησης των θεατών;
Αυτό σημαίνει ότι η ευθύνη που έχεις ως δημιουργός απέναντι στο κοινό σου είναι ακόμη μεγαλύτερη σε οτιδήποτε αφορά τον τρόπο που θα διαλέξεις να χρησιμοποιήσεις μια ταινία σου. Ένας σκηνοθέτης δεν πρέπει να αντιμετωπίζει τους θεατές του ως υποψήφια θύματα αποπλάνησης και εξαπάτησης. Προσωπικά επιχειρώ να τους αντικρίζω με την ίδια σοβαρότητα που αντιμετωπίζω τον εαυτό μου. Νομίζω είναι η στοιχειώδης ειλικρίνεια που μπορώ να τους δείξω.
Με τους Εμανουέλ Ριβά και Ζαν-Λουί Τρεντινιάν στο «Amour»
Μια ταινία δεν θα έπρεπε να τελειώνει στην οθόνη, θα έπρεπε να βρίσκει κατακλείδα στο μυαλό καθενός θεατή χωριστά
Με τις συχνά ενοχλητικές θεματικές και την έντονη ψυχοσωματική βία που συναντά κανείς στις ταινίες σας, αρκετοί σας κατηγορούν συχνά ότι προσπαθείτε να φέρετε το κοινό σε δύσκολη θέση. Τι έχετε να απαντήσετε στους επικριτές σας;
Όταν το σινεμά που επιλέγεις να κάνεις αφορά σε μεγάλο βαθμό τον σύγχρονο κόσμο και την κοινωνία στην οποία ζούμε, μερικά αιχμηρά και δυσάρεστα θέματα είναι αναπόφευκτο να τα θίξεις. Μου αποδίδουν, όπως λέτε, μια εμμονή με το θέμα της βίας. Η βία είναι, παρ’ όλα αυτά, μέρος της κοινωνίας μας. Επιλέγω να την αναπαριστώ επί οθόνης όσο πιο ρεαλιστικά μπορώ, γιατί έτσι πιστεύω ότι μπορούμε να στοχαστούμε όλοι επάνω στο ζήτημά της και ταυτόχρονα να αντιληφθούμε κάτι από τον σφοδρό της αντίκτυπο. Όλες οι ταινίες μου σχετίζονται, πρέπει να ξέρετε, με προσωπικούς μου φόβους. Και η βία είναι ένας από τους βασικότερους φόβους που συντηρώ. Απεικονίζοντας κάποιες μορφές της, ίσως είναι και ένας τρόπος για μένα να την εξορκίζω.
Ο θάνατος σας τρομάζει;
Δε με τρομάζει ο θάνατος. Με φοβίζει η ιδέα ενός τέλους που θα με κάνει να υποφέρω. Με φοβίζει ο πόνος.
Ολόκληρο το έργο σας χαρακτηρίζεται από πεσιμισμό, γεγονός που δημιουργεί εύλογα το ερώτημα αν ο ίδιος συμμερίζεστε αυτό το απελπισμένο όραμα που βλέπουμε στις ταινίες σας.
Αν μου εξηγήσετε τι ακριβώς σημαίνει το να είναι κάποιος πεσιμιστής, τότε θα σας απαντήσω κι εγώ επακριβώς. Πιστεύω, παρ’ όλα αυτά, ότι στην πραγματικότητα είμαι ένας άνθρωπος ο οποίος προτιμά να αντιμετωπίζει την ζωή και τον κόσμο γύρω του με έναν σκεπτικισμό και μια όσο το δυνατόν πιο ακριβή και διεισδυτική ματιά. Αυτό, όμως, δεν λέγεται πεσιμισμός κατά την γνώμη μου. Ρεαλισμός ονομάζεται.
