To Πανελλήνιον είναι ένα ιστορικό σκακιστικό καφενείο που εδώ και χρόνια βρίσκεται στη συμβολή των οδών Σόλωνος και Μαυρομιχάλη, ταυτόχρονα στο βαθύ κέντρο, αλλά και στον πυκνοκατοικημένο δρόμο μιας (οιονεί) αθηναϊκής γειτονιάς. Σ’ αυτό το σταυροδρόμι μπόρεσαν να ανταμώσουν ψυχές που βρήκαν όχι απλώς την απόδραση από τον κόσμο, αλλά το ίδιο το κέντρο του, μέσα σε ένα ταμπλό με ασπρόμαυρα πλακίδια. Βρήκαν, αν θέλεις, ένα εθιστικό τέλος πριν το (αναπόφευκτο για όλους μας) τέλος. Άλλωστε, αν η ζωή είναι το λευκό, κι ο θάνατος το μαύρο, ίσως εμείς να είμαστε τα πιόνια, κινούμενα διαρκώς ανάμεσά τους, στα όρια και στα περιθώρια που άλλοι όρισαν για μας. Ο ένας μόνο ευθεία κι ο άλλος διαγώνια, ο ένας επιτίθεται κι ο άλλος φυλάγεται. Ναι, μάς χαρίστηκε και το ευεργέτημα της επιλογής, μα, πέρα από τους περιορισμούς της, το λάβαμε μαζί με την ευθύνη της – μια λάθος κίνηση μπορεί να αποβεί μοιραία, τα έχει πει κι ο θείος Κλιντ, στη ζωή δεν υπάρχουν δεύτερες ευκαιρίες.
Ας μας συγχωρεθεί ο υφέρπων μελοδραματισμός, ίσως αδικεί το «Πανελλήνιον», ένα ντοκιμαντέρ που προκύπτει αβίαστα συναισθηματικό ανά στιγμές, δίχως ποτέ να καταφεύγει σε τέτοιον. Χαρτογραφεί με πάθος κι εμμονή σκακιστή (και ουχί χαρτοπαίχτη) τα πρόσωπα που περνούν καθημερινά από τα καθίσματα του ομώνυμου καφενείου, αλλά κι εκείνα που κάποτε περάσαν, αφήνοντας πίσω τους τις μικρές τους ιστορίες - κι αυτό δίνει σε αυτή την υπέροχη ταινία (και) μια φαντασματική διάσταση.
Ω ναι, πρέπει να δείτε οπωσδήποτε το ντοκιμαντέρ των Σπύρου Μαντζαβίνου και Κώστα Αντάραχα - έχει δυο προβολές ακόμα, την Τρίτη 8/04 στις 19.45 και το Σάββατο 12/04 στις 19.00, αμφότερες στο Cinobo Πατησίων. Ανεκτίμητη η κινηματογραφική του αξία, ανεκτίμητη και η ύπαρξη του στο τοπίο ενός εγχώριου σινεμά που μοιάζει να κινείται μόνο σε συγκεκριμένες κατευθύνσεις, ενδεχομένως γιατί αυτές υποδεικνύουν οι βραβεύσεις των τελευταίων ετών. Κι αν δεν μας πιστεύετε, απευθυνθήκαμε σε 4 ανθρώπους του κινηματογράφου, για να σας τα πουν κι εκείνοι, καθένας με τον μοναδικό τρόπο του.
Το «Πανελλήνιον» είναι μια ταινία-στοργική αγκαλιά για τους ευάλωτους. Εκείνους που στην τρικυμία της πόλης έριξαν άγκυρα στα ασπρόμαυρα τετράγωνα της σκακιέρας. Εκείνους που κατέφυγαν, ικέτες λες, σ’ ένα καφενείο-ναό, και οχυρωμένοι πίσω από την εύθραυστη τζαμαρία του ξεχνούν για λίγο ότι η ζωή, αμείλικτη, παραμονεύει στη γωνία Σόλωνος και Μαυρομιχάλη.
Κλεισμένοι σ’ αυτό το μπούνκερ όπου βασιλεύει η απόλυτη λογική των σκακιστικών κανόνων, κυνηγούν την άφατη ομορφιά των αναπάντεχων εμπνεύσεων, ξορκίζουν το τίμημα των μοιραίων κινήσεων, όσο λουφάζουν, με μια μπίρα στο χέρι, μπας και τη γλιτώσουν από το τσουνάμι της αγριότητας που σαρώνει τα πάντα απέξω.
Ο φακός των Σπύρου Μαντζαβίνου και Κώστα Αντάραχα τους αγκαλιάζει με απαράμιλλη τρυφερότητα όσο εκείνοι φιλοσοφούν, τσακώνονται, χασομερούν, στοχάζονται, μεμψιμοιρούν ή βαυκαλίζονται…
Το χαμηλόφωνο ντοκιμαντέρ τους, με τον αργό, σεβαστικό ρυθμό που δεν μειώνει σε τίποτε την ένταση των αισθημάτων, δίνει λόγο σ’ εκείνους που αποφεύγουν να μιλούν πολύ, ίσως γιατί ξέρουν πως μέσα στην οχλαγωγία είναι απίθανο να ακουστεί η προσευχή τους για τον στρυμωγμένο βασιλιά στη γωνία που δεν μπορεί πλέον να ελπίζει παρά μονάχα σ’ ένα «πατ».
Νίκος Παναγιωτόπουλος
Πανελλήνιον: ένα μπούνκερ ευαισθησίας Καίτοι χαρακτηρίζουν ντοκιμαντέρ την ταινία Πανελλήνιον, προσωπικά τη δεξιώνομαι σαν μια νεονουάρ δημιουργία, μια όπερα δωματίου, ένα φιλμικό ποίημα με καταβολές από τη λογοτεχνία της Beat Generation και της σύγχρονης urban poetry, όπως τη διακονεί φέρ᾽ ειπείν η Ελληνοκαναδέζα Eva H.D., χάρη μάλιστα στην επιμονή της οποίας ήρθα σε επαφή με το έργο αυτό του Σπύρου Μαντζαβίνου και του Κώστα Αντάραχα. Το Πανελλήνιον είναι μια χορογραφία βλεμμάτων, αλλεπάλληλες ακτινογραφίες ψυχών, καταγραφή ενός εσμού ανθρώπων παθιασμένων με το σκάκι, αγωνιζόμενων ευκλεώς να αντισταθούν στην πεζότητα και τον κυνισμό της καθημερινής ζωής. Οι Μαντζαβίνος & Αντάραχας με τούτο το εγχείρημα δεικνύουν πώς δύναται κάποιος —με τα βέλη του ρομαντισμού και ενός βαθέως, σπάνιου ανθρωπισμού, στη φαρέτρα του— να αναστρέψει την ανεστραμμένη πραγματικότητα, να φανερώσει τον ψυχονοητικό πλούτο που κρύβεται σε όσους επιμένουν να διατηρούν το θάλπος και τη συγκίνηση, να μην απεμπολούν το δικαίωμά τους στο ένυλο, εμπράγματο όνειρο. Το Πανελλήνιον διδάσκει πώς να εντοπίζουμε την τρυφερότητα πίσω από βλέμματα βραχνά και ψυχικές ρυτίδες, πώς να τραγουδάμε ακόμη το άσμα της αμοιβαιότητας, πώς ένα καφενείο στην οδό Μαυρομιχάλη φιλοξενεί την κυνηγημένη στους καιρούς μας ποίηση του πάθους, πώς ο άνθρωπος δεν στέργει ν᾽ ακούσει τα βάναυσα κελέσματα που τον καλούν να παρατήσει στην άκρη την ευαισθησία του.
Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης Κυψέλη, 30.03.2025
Καφενείο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ. Ένας χώρος, άχρονος με ήρωες που σε προσκαλούν να ταξιδέψετε στη γεωγραφία της ψυχής τους, έτσι για χωρίς λόγους. Βλέποντας την ταινία, τέσσερεις φορές ως τώρα, με αμείωτο κάθε φορά ενδιαφέρον, πάντα θυμάμαι τον ΣΚΑΚΙΣΤΗ του Miguel de Unamuno και τον περίεργο δεσμό που αναπτύσσει ο ήρωας, ένας αποσυρμένος μισάνθρωπος, με έναν άγνωστο, σιωπηλό και αινιγματικό σκακιστή που γνωρίζει στα καφενείο του χωριού. Παίζουν χωρίς ν’ αρθρώνουν λέξη, με αρρωστημένη μανία. Τίποτα άλλο. Το σκάκι είναι πέρα από το κακό και το καλό…
Και μετά θυμάμαι τους στίχους του Ουράνη:
"Καρπό δεν έκοψα κανένα,
από το δένδρο της ζωής,
μονάχα μάζεψα ό,τι βρήκα,
να ‘ναι πεσμένο καταγής.
……
Τώρα γυρίζω και κοιτάζω
και τη ζωή αναμετρώ… "
και τον ήρωα της ταινίας MY TENDER MADATOR (Γλυκέ μου Madator) να μονολογεί: "Η ζωή μού χρωστάει την ιστορία αγάπης που σκάρωσε (έφτιαξε) για τους άλλους.
Στο «Πανελλήνιον», οι δημιουργοί του ντοκιμαντέρ (που είναι μυθοπλασία με διαφορετικά μέσα) κάνουν κινηματογράφο. Στο έργο τους απολαμβάνουμε το θαύμα του κινηματογράφου. Τις μοναδικές στιγμές που κάποιες φορές μόνο το ντοκιμαντέρ μας προσφέρει. «Ζήτω η ζωή όπως είναι!» θα φώναζε ο Dziga Vertov.
Σκόρπιες σκέψεις του Σταύρου Ψυλλάκη
Όταν ολοένα και περισσότερα ντοκιμαντέρ έχουν ως μοναδικό στόχο την καταγγελία ή το να μεταφέρουν κάποιο "μήνυμα" , μία ταινία που ασχολείται με τον μικρόκοσμο ενός καφενείου μοιάζει εκτός εποχής. Ωστόσο, η ενδελεχής αποτύπωση της καθημερινότητας των θαμώνων-σκακιστών μας αποκαλύπτει πολύ περισσότερα για την ανθρώπινη φύση από ότι ένα ντοκιμαντέρ που καταπιάνεται με μεγάλα κοινωνικά ζητήματα. Ο χρόνος και ο τρόπος της συμμετοχικής παρατήρησης στο 'Πανελλήνιον" απέδωσε καρπούς. Καθώς τελειώνει η ταινία νομίζεις ότι ήσουν κι εσύ μέρος αυτής της μικρής κοινότητας. Μία ευεργετική ταινία.
Εύα Στεφανή
